नेपाली समालोचना र समालोचनाको वर्गिकरण

-

 समालोचना नेपाली साहित्यको सबभन्दा नव साहित्यिक विधा हो। पाचाय साहियमा हुर्केको समालोचना लगभग दुई सताब्दी पश्चात नेपाली साहित्यमा आएको भनेर हामीले जान सक्छौ। 

साधारण रुपमा समालोचनालाई परिभाषित गर्न परेमा कुनै पनि सृजनात्मक साहित्य, कृति वा कृतिकारको गुण, दोष, विशेष्ता आदि केलाउने वा खुट्याउने प्रक्रियालाई समालोचना भनिन्छ। समालोचनाको मुख्य कार्य नै साहित्य वा साहित्यकार को गुण, दोष, विशेष्ता खुट्याउन हो। 

सृजनात्मक साहित्यले के कस्तो दिशा लिँदैछ र साथै यसको रुप कस्तो हुनुपर्छ भनेर समालोचनाले बताउने गर्छ। यसैकारण समालोचना साहित्यमा हेर्नपर्दा एक मार्गदर्शकको रुपमा देखापर्छ। सृजनात्मक साहित्य बिना समालोचना पोष्टिन सक्दैन र यसैकारण समालोचना सृजनात्मक साहित्यमा भर परिरहेको हुन्छ। 

वर्गिकरण: 

समालोचना सामान्य रुपमा साहित्यका सैद्धान्तिक पक्ष पनि सम्बन्धित हुन सक्छ र साहित्यिक कृतिका व्यवहारिक पक्ष सत पनि। यस किसिमले समालोचना मुलतः दुई प्रकारका हुन्छन् 

१) सैद्धान्तिक

२) व्यवहारिक

१) सैद्धान्तिक: सैद्धान्तिक समालोचनामा कृतिका वस्तु, रुप आदिलाई आधार बनाएर कृतिका व्यवहारिक समालोचना गर्नुको सट्टामा समालोचनाको मापदण्डको रुपमा सामान्य सिद्धातको निर्माण गरिन्छ र तिनका आधारमा कृतिको वस्तु रुप आदिलाई केलाउने एवं कृतिका विशेष्ताको निरुपण गर्ने प्रयास गरिन्छ। 

२) व्यवहारिक: व्यवहारिक समालोचनामा सौन्दर्यशास्त्रीय आधारलाई स्थापित सैद्धान्तिक मापदण्डलाई ध्यानमा राख्दै कृतिका रुप, वस्तु आदि कुनै वा सबै पक्षलाई केलाउने र यसै आधारमा कृतिको मुल्याङ्कन गर्ने गरिछ। 

 व्यवहारिक समालोचनाका  दुइ उपशाखा हुन्छन् ति हुन् 

१) निर्णयात्मक (२) प्रभावपरक 

निर्णयात्मक: निर्णयात्मक समालोचनामा समालोचकले केही निश्चित, नैतिक र साहित्यिक सिद्धान्तलाई ध्यानमा राखेर आफ्नो निर्णय दिने गर्छ। 

प्रभावपरक :  प्रभावपरक समालोचनामा समालोचक बाहुदा शास्त्रीय बन्धनमा नबाधिएर स्वन्त्र रुपमा समालोचना समालोचना गर्ने गर्छ।

टिप्पणियाँ

एक टिप्पणी भेजें

इस ब्लॉग से लोकप्रिय पोस्ट

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा को परिचय

-
चित्र
कवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा को जन्म वि• सं• १९६६ मा नेपालको धोबीधारा भन्ने ठाउँमा भएको थियो। पं• तिलमाधव देवकोटा का पुत्र लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा को न्वारनको नाउँ तीर्थमाधव देवकोटा हो।     उन्चास वर्षको अल्पायुमै स्वर्गवासी देवकोटाले अन्य साहित्यकारले भन्दा धेरै गुणा बेसी योगदान नेपाली साहित्य जगत्मा दिएका छन्। उन्को अनेकौ कृति र रचनाहरुले  नेपाली साहित्यलाई धनी बनाएको छ। उनी राणासासन कालमा जन्मिएका हुनाको कारण उन्ले त्यस्तो कलम चलाउने जगा प्रप्त गर्न सकेनन्।  नेपाली साहित्यमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा को नामोच्चारण हुने बित्तिकै उन्लाई आशु कवि भनेर चिनिन्छ र त्यहाँ देखि बाहेक माहाकवि भनेर। उनि कवि मात्र नभएर एक सफल उपन्यासकार अनि निबन्दकार पनि थिए। उन्को पहिलो प्रकासित निबन्द "आषाढको पन्द्र" हे र यहि निबन्दलाई नेपाली साहित्यको सर्वप्रथम आधुनिक नेपाली निबन्द भनेर मानिने गरिन्छ।  उन्को लेखन शैली एकदमै सरल र सहज थियो यसैकारणले गर्दा उन्को रचनाहरूको पठन गरि रसपान गर्न एक्दमै सुगम छ। 
और पढ़ें

शब्दशक्ति

-
 शब्दमा रहेको अर्थ बुझाउने सामर्थ वा व्यपारलाई शब्दशक्ति भनिन्छ । शब्दमा भएको शक्तिको अवधरण मानिसले सठिकता संग प्रयोग गरेमा त्यसले उसको जीवनमा ठुलो भूमिका निभाउँछ। प्रत्येक शब्दमा आफ्नै एउटा अर्थ बुझाउने शक्ति हुन्छ।  जस्तै, डमरु शब्दमा बाजा विशेष भन्ने अर्थ र बाघको बच्चा भन्ने अर्थ बुझाउने सामर्थ्य हुन्छ। यसरी कुनैपनि शब्दले प्रकट गर्ने एक भन्दा धेरै अर्थ पता लगाई शब्द र अर्थ बिचको सम्बन्ध खुट्याउने व्यपारलाई शब्दशक्ति भनिन्छ।  यस शब्दशक्तिका पनि बिभिन्न भेद उपभेदहरु छन्। ति भेदहरुबारे यहाँ संक्षिप्तमा कुरा गरिएको छ :-  ∆ शब्दशक्तिको भेद- उपभेद :   शब्दशक्ति मुख्यतः तीन प्रकारका हुन्छन्। ति हुन् -----------      १) अभिधा   (२) लक्षणा (३) व्यजना  १) अभिधा : सोझे एवं प्रत्यक्ष अर्थ मात्र बुझाउने शक्तिको नाम अविधा हो। अभिधा शक्तिलाई वाचार्थ, मुख्यार्थ र कोशीय अर्थ पनि भनिन्छ। यो शक्ति हुँदा शब्द र अर्थमा वाच्य-वाचक सम्बन्ध हुन्छ। शब्दलाई वाचक र मुख्यार्थलाई वाच्य भनिन्छ।  जस्तै-   भात (वाचक) ----- पकाएको चामल (वाच्य)  ...
और पढ़ें

शोधको अर्थ, परिभाषा, स्वरुप र विशेषता

-
अर्थ:  शोध भन्नाले साधारण भाषामा खोज्नु वा सोध्नु बुझिन्छ। शोधको शाब्दिक अर्थ शुद्ध गर्नु वा खोज्नु हो। प्राज्ञिक क्षेत्रमा यस्को अर्थ कुनै विषयमा गहण अध्ययनका साथ गरिने खोज हुन्छ। शोधका निम्ति अनुसन्धान, अन्वेषण, गवेषण आदि शब्दहरुको पनि प्रयोग गरिएको हामीले थुप्रै जग्गामा देख्न सक्छौ।  शोधका परिभाषा: शोध भनेको खोजी हो। कुनै क्षेत्र, विषय आदिमा सिमित रही नयाँ ज्ञान प्राप्ति हुने अभिप्रायले व्यवस्थित ढङ्गमा गरिने खोज कार्यलाई शोध भनिन्छ। यसप्रकारले शोधलाई सामान्य रुपमा परिभाषित गर्न सकिन्छ। तर यसको निश्चित परिभाषा, भने दिन सकिदैन। यसैले विभिन्न विद्वानहरुले दिएका परिभाषाहरु निम्न प्रकार प्रस्तुत गरि शोधको परिभाषा दिने प्रयत्न गरिएको छ।  रेडमेन र मेरी :   "शोध नयाँ ज्ञान प्रप्तिका लागि गरिने गहण सुव्यवस्थित कार्य हो। "   जोन डब्ल्यू वेस्ट :   "बडी औपचारिक ज्यादै व्यवस्थित र गहण विश्लेषणको वैज्ञानिक विधि अङ्गालिने प्रक्रियालाई शोध भनिन्छ। "  जे एच मेक्ग्रेथ :   "व्यक्ति एवं समाजलाई प्रोत्साहित गर्ने र सहायक हुने प्रभावकारी ढङ्गले ...
और पढ़ें